[ Strona główna PIBWL » Polska broń pancerna » samochody pancerne » Peugeot ]   [ Artyleria ]   [ Steel Panthers ]   [ co nowego ]   [ Linki ]
	© Michał Derela, 2000	Aktualizacja: 22. 6. 2015

Samochody pancerne Peugeot w polskiej służbie

Pluton samochodów Peugeot podczas manewrów w Biedrusku, 1932 rok. Pojazd na pierwszym planie, nr 1116, uzbrojony w działko 37mm, nosi nazwę "Jadwiga". Na drugim planie także samochód uzbrojony w działko (prawdopodobnie "Wanda"). [2]

---

Historia - Służba - Uzbrojenie i opancerzenie - Konstrukcja - Malowanie - Dane - Modele

---

Osiemnaście samochodów pancernych Peugeot, zakupionych we Francji w 1920 roku, było zasadniczym typem polskich samochodów pancernych w latach dwudziestych. W latach 30. zostały przekazane policji i szczegóły ich dalszej służby są niejasne, jednakże przynajmniej kilka z tych francuskich weteranów pierwszej wojny światowej zostało jeszcze użytych bojowo we wrześniu 1939 roku.

Uwaga: podstawowe publikacje na temat samochodów pancernych Peugeot w polskiej służbie, na których oparta jest ta strona, pochodzą z początku lat 90. i informacje w nich zawarte bywają sprzeczne i nieprecyzyjne, szczególnie co do liczby samochodów, pochodzenia i ich losów w drugiej połowie lat 30. Temat ten wymaga dalszych badań archiwalnych.

---

Historia:

Pierwsze samochody pancerne na podwoziu Peugeot były zbudowane we Francji już w sierpniu 1914. Wczesne samochody różniły się użytymi podwoziami, opancerzeniem i uzbrojeniem, gdyż nie było początkowo standardowego modelu samochodu pancernego. Większość z nich była uzbrojona w karabiny maszynowe i oznaczona we francuskiej terminologii jako AM (Automitrailleuse - dosł. "Auto-karabin maszynowy"). Pod koniec 1914 roku armia francuska postanowiła opracować standardowy typ samochodu pancernego.

Polski Peugeot nr. 1120, uzbrojony w km, w latach 20.

Zaprojektowano dwa zbliżone pojazdy: AM Renault 20CV model E 1 (z karabinem maszynowym), oraz AC Peugeot 18CV. Peugeot był uzbrojony w działko 37mm i stąd otrzymał francuskie oznaczenie AC (Autocannon). Był on zbudowany na podwoziu samochodu osobowego Peugeot 146 lub 148 [1] (według innych publikacji - Peugeot 153^[2]). Zamówiono około 120 AM Renault i około 150 AC Peugeot. Pancerne nadwozia były zaprojektowane przez kapitana Reynaud. Ponieważ nadwozia obu samochodów pancernych były bardzo zbliżone, ich uzbrojenie było wzajemnie wymienne i dlatego szybko zrezygnowano ze ścisłego podziału uzbrojenia według marek samochodów. Pierwsze samochody Peugeot (z działkami) były wysłane na front w styczniu 1915 (do 6. i 7. Grupy Samochodów Pancernych, przydzielonych do 7. Dywizji Kawalerii i 1. Korpusu Kawalerii). Po wojnie francuska armia miała jeszcze 28 samochodów pancernych Peugeot^[1]. Według J. Magnuskiego, pojedyncze pojazdy przekazano "białej" armii Denikina podczas rosyjskiej wojny domowej. W 1920 roku pojedyncze użyto w walkach w Maroku. W 1923 jeden został eksperymentalnie wyposażony w napęd półgąsienicowy Kegresse.

W tym czasie Polska prowadziła wojnę z Rosją Radziecką. W 1919 i 1920 roku polski rząd próbował zakupić między innymi samochody pancerne od rządu francuskiego, lecz początkowo bez powodzenia. Próbowano także zakupić samochody bezpośrednio w zakładach Peugeot lub Renault. Latem 1920 sytuacja się pogorszyła i Armia Czerwona zagroziła Warszawie. W końcu, w sierpniu 1920 roku Francja zgodziła się sprzedać Polsce 18 samochodów Peugeot wraz z częściami zapasowymi. Pojazdy były wysłane drogą morską statkiem "Dorrit" i przybyły do Polski na przełomie września i października. Początkowo tylko trzy samochody miały działka, pozostałe - karabiny maszynowe, lecz wkrótce w działka przezbrojono następne trzy. Ostatecznie Polska miała 12 samochodów z karabinami maszynowymi i 6 z działkami. Oficjalny wykaz mówi o 18 samochodach (16 na podwoziu modelu 146 KC, dwa na podwoziach 148 KC)^[1], aczkolwiek znane jest 19 numerów rejestracyjnych (810, 812, 815-824, 1114-1116 i 1118-1121). Tradycyjne publikacje sugerowały, że jeden "nadprogramowy" samochód mógł być złożony z części zamiennych^[1,2], lecz wydaje się to mało prawdopodobne^{[uwaga 1]}. Z pracy J. Magnuskiego wynika, że samochody pochodziły z zakładów Peugeot, a nie z demobilu, jednakże kwestia ta nie jest jasna. Według niektórych publikacji samochody te miały należeć do udoskonalonej odmiany z 1918 roku^[3]. Musiały być jednak raczej używane podczas pierwszej wojny światowej, gdyż jeden z samochodów miał namalowane francuskie odznaczenie wojenne Croix de Guerre. W części publikacji samochody te są oznaczane jako Peugeot model 1918^[2,3], lecz nie wydaje się to być oznaczeniem oryginalnym; nie wiadomo też bez dalszych badań, czy było używane w polskich dokumentach. Wydaje się natomiast, że w Polsce samochody te były określane po prostu jako samochody pancerne Peugeot.

Służba:

Lata 20.

Kiedy samochody Peugeot zostały dostarczone do Polski we wrześniu-październiku 1920, wysłano je do Bazy Samochodów Pancernych w Poznaniu. Nie zdążyły już zostać użyte w czasie wojny polsko-radzieckiej – w tym czasie zresztą sytuacja na froncie została już opanowana i wojska polskie przeszły do kontrofensywy. Po przeglądach i rozkonserwowaniu samochody Peugeot zostały użyte do sformowania 1. i 2. Dywizjonów Samochodów Pancernych (odpowiednio 8 i 10 samochodów). Podczas następnych lat, po zakończeniu wojny, polskie oddziały samochodów pancernych były reorganizowane kilka razy. W końcu samochody Peugeot rozdzielono pomiędzy kilka szkolnych pododziałów, np. pod koniec 1925 roku, 2. Szwadron w Warszawie miał 4 samochody. Pododdział Peugeotów w składzie wojsk gen. S. Szeptyckiego wziął udział w przejmowaniu Górnego Śląska 20 czerwca 1922, po czym 16 lipca uczestniczył w defiladzie w Katowicach.

Peugeot nr 829(?) na placu Trzech Krzyży w Warszawie, podczas przewrotu majowego 1926.

Peugeot w Warszawie, podczas przewrotu majowego 1926.

Peugeot z działkiem 37mm, nr 824, we wczesnych latach trzydziestych, podczas prób usuwania zapór. Po lewej stronie widoczny tył samochodu pancernego wz.28. Uwagę zwraca brak paska antyrykoszetowego z lusterkami, oraz mniejszych reflektorów.

Jeden samochód Peugeot z 2. Szwadronu wraz z innym samochodem (prawdopodobnie Peerless), był przydzielony do Szkoły Oficerów i Szkoły Podchorążych w Warszawie w czasie przewrotu piłsudczykowskiego w maju 1926 roku. Samochody te zostały użyte w walkach po stronie sił rządowych. M.in. wieczorem 12 maja wspierały 30. Pułk Piechoty w walkach na Placu Zamkowym (przeciwko żołnierzom 36. pp). 13 maja wspierały natarcie poznańskich pułków piechoty 57. i 58., docierając do Alei Jerozolimskich. Tam jednak dowódca Peugeota, por. A. Szymański poniósł śmierć, nieszczęśliwie rzucając granatem, który odbił się od pancerza i wpadł do samochodu. Zdjęcia wskazują jednak, że przynajmniej dwa Peugeoty uzbrojone w km-y uczestniczyły w walkach podczas przewrotu majowego (823 i prawdopodobnie 829).

W latach 20., Peugeoty były podstawowymi polskimi samochodami pancernymi, używanymi głównie do szkolenia oddziałów broni pancernej. Plutony instrukcyjne samochodów były też wysyłane do Centralnej Szkoły Kawalerii w Grudziądzu. Był to najliczniejszy typ samochodu pancernego w polskich jednostkach (poza nimi i Fordami FT-B, wszystkie inne samochody były zdobyczne). Podczas eksploatacji okazało się jednak, że pomimo cienkiego opancerzenia, ich podwozie jest przeciążone, co powodowało m.in. zużycie przekładni głównej. Przekładnia ta została więc przekonstruowana i wzmocniona w Centralnych Warsztatach Samochodowych. Kolejną wadą był otwarty od góry przedział bojowy. W 1930 roku powstał projekt całkowitego opancerzenia samochodów Peugeot, lecz został on zarzucony, gdyż obciążyłoby to nadmiernie podwozie. Samochody te uznano zresztą już wówczas za przestarzałe i w końcu lat dwudziestych rozpoczęto proces zastępowania ich nowymi samochodami pancernymi wzór 28. Samochód nr 1120 uległ w 1930 pożarowi i został skasowany.

Lata 30.

W 1931 roku 14 samochodów było w 1. Pułku Czołgów, a 3 w Grupie Pancerno-Motorowej w Modlinie (821, 824, 1114)^[1] (według innych publikacji, 17 samochodów było w 1. pułku czołgów^[2]). W latach trzydziestych samochody Peugeot były kilkakrotnie wypożyczane Policji, w celach ćwiczebnych, jak też dla utrzymania porządku przy zagrożeniu niepokojami społecznymi. M.in. od października 1930 do maja 1931 było wypożyczonych 6 samochodów, a następnie dalsze 11 samochodów, przed wyborami do Sejmu i Senatu, dla utrzymania porządku w Małopolsce Wschodniej. Proponowano w połowie 1931 sprzedać samochody Policji, lecz nie doszło to do skutku z uwagi na zbyt wysoką cenę (15.000 zł)^[2]. Z uwagi na zużycie i braki części zamiennych, dowódca broni pancernych zaproponował w 1934 wycofanie Peugeotów z jednostek bojowych, na co wyraził zgodę 18 grudnia 1934 szef Sztabu Głównego. W 1935 roku 7 samochodów skupiono w wydzielonej kompanii samochodów pancernych w Bydgoszczy jako sprzęt wyłącznie szkolny (faktycznie było ich tam 12)^[1].

W końcu 1935 roku wszystkie Peugeoty wycofano ze stanu Wojska Polskiego^[1]. Według innych publikacji jednak, w czerwcu 1936 Wojsko Polskie miało wciąż 15 Peugeotów^[2]. W 1938 przynajmniej jeden znajdował się w 5. Batalionie Pancernym w Krakowie, gdzie służył podczas święta jednostki jako ambona polowa^[2]. Jeden z samochodów (nr 810) przeznaczono dla Muzeum Wojska Polskiego, lecz podczas odnawiania okazało się, że nosi on francuskie odznaczenie wojenne Croix de Guerre namalowane na burcie i miał on zostać wysłany do Francji jako dar^[1] (być może jednak nie wysłano go, gdyż według zdjęcia, w 1938 roku wciąż znajdował się w 5 Batalionie Pancernym w Krakowie^[2]). W 1937 trzy samochody miały zostać sprzedane za pośrednictwem spółki Sepewe dla policji portugalskiej, ale brak jest informacji, żeby doszło to do skutku^[1] (można przypuszczać, że w istocie przeznaczone miały być dla Hiszpanii toczącej wojnę domową, lecz brak jest informacji o sprzedaży tam Peugeotów).

1939 rok

W drugiej połowie lat trzydziestych (1935 lub 1936), pewną ilość wycofanych samochodów pancernych Peugeot (kilkanaście?) prawdopodobnie przejęła lub zakupiła Policja Państwowa, dla formacji porządkowych województwa śląskiego^[2], lecz szczegóły tego nie są znane. W każdym razie, w 1939 roku samochody te rozlokowane były na Górnym Śląsku i niektóre zostały użyte podczas pierwszego dnia wojny. Podczas gdy niemiecka armia przekroczyła polską granicę i walczyła z polskimi głównymi siłami, niemiecki Freikorps - uzbrojona "piąta kolumna", składająca się z miejscowych Niemców - sympatyków faszyzmu oraz wyszkolonych w Niemczech sabotażystów, zaatakował kilka celów na tyłach frontu. Jednym z nich była elektrownia na przedmieściu Chorzowa, broniona przez kompanię Obrony Narodowej pod dowództwem por. rez. A. Piechy. Policyjne Peugeoty wsparły obrońców i wspomogły w odparciu agresorów rano 1 września. Później tego dnia, jeden z Peugeotów pojechał do Michałkowic pod Chorzowem, aby wesprzeć kompanię 75 pp broniącą kopalni "Michał" ("Maxgrube"), zaatakowanej przez silny oddział dywersyjny z Sonderformation Ebbinghaus. Został on jednak zapalony granatami ręcznymi podczas próby sforsowania bramy - załoga, z dowódcą kpt. Walentym Fojkisem uratowała się, lecz odniosła rany (kopalnia została czasowo odbita przez Polaków, a niemiecki dowódca SS-Obersturmbannführer Wilhelm Pisarski zginął). Nie jest znane ewentualne użycie pozostałych samochodów.

Żaden samochód nie dotrwał do chwili obecnej. W XXI wieku jednak w Polsce zbudowana została replika samochodu pancernego Peugeot.

Pluton samochodów pancernych wzór 28 i pluton samochodów Peugeot z 1. Dywizjonu Samochodów Pancernych w Brześciu n/Bugiem, 1930 lub 1932 r. Pierwszy Peugeot (prawdopodobnie nr 1116 'Jadwiga') ma działko 37mm, drugi - km. Ostatni (prawdopodobnie 'Wanda') także ma działko. Pierwszy pojazd to sztabowy Citroën-Kegresse B2 10CV. [2]

Uzbrojenie i opancerzenie

Szwadron samochodów pancernych w Szkole Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu na przełomie lat 20. i 30., w tym trzy Peugeoty uzbrojone w dobrze widoczne km-y Hotchkiss i jeden w działko 37 mm. Słabo widoczny kamuflaż pojazdów w postaci pionowych fal w mało kontrastujących kolorach. Na dalszym planie, samochody pancerne wz.28.

Dwa Peugeoty 3. szwadronu w Brześciu, nazwane 'Witold' (1121) i 'Wanda' (1118).

Sześć polskich samochodów Peugeot było uzbrojonych w krótkolufowe działko 37mm wz.18 Puteaux L/21 z 40 nabojami (we Francji pojazdy przewoziły do 300 nabojów)^[1]. Reszta pojazdów uzbrojona była w jeden karabin maszynowy 8mm Hotchkiss wz.14 (Mle.14), z zapasem 2500 nabojów (we Francji: do 6000 nabojów). Karabiny maszynowe na przełomie lat 20. i 30. zostały wymienione na analogiczne, lecz standardowego kalibru 7.92mm Hotchkiss wz.25.
Obie bronie były osadzone na podstawie pośrodku odkrytego przedziału bojowego, z kątem ostrzału w poziomie 360°. Były one osłonięte tarczami pancernymi. Tarcza dla karabinu maszynowego była wyższa (dwa typy), tarcza dla działka była niższa i "głębsza". Obie bronie (wraz z ich osłonami) mogły być zamontowane na każdym pojeździe. Według J. Magnuskiego, jeden rezerwowy karabin maszynowy (typ niesprecyzowany, może Hotchkiss, albo rkm?) był przewożony w każdym pojeździe.

Pancerz

Pancerz nitowany z płyt walcowanych grubości 5,5 mm, góra przedziału bojowego odkryta, dno prawdopodobnie nie opancerzone.

Silnik: Peugeot 146 (18CV) - 40-45 KM (zgodnie z danymi producenta, tylko 24 KM)[1], pojemność 2800 ccm^[2], 4-cylindrowy, 4-suwowy, rzędowy, gaźnikowy, chłodzony wodą.
Skrzynia biegów miała cztery biegi do przodu i jeden do tyłu. Napędzana tylna oś. Zbiornik paliwa miał pojemność ok. 45 litrów.

Wyposażenie: Samochody miały dwa duże reflektory przed chłodnicą oraz dwa mniejsze po bokach maski (pojazdy na większości zdjęć nie mają ich). Co najmniej jeden samochód (nr 1114) miał duży reflektor-szperacz po prawej stronie, nad przedziałem kierowcy. Pojazdy nie były wyposażone w radiostację.

Załoga liczyła 4^[1] (lub 4-5^[2]) ludzi, ale samochód mógł przewozić także 2-5 żołnierzy^[1].

Zdjęcia polskich samochodów uzbrojonych w działko (po lewej) i km (po prawej).

Malowanie

Polski Peugeot nr. 823 w rzadkim wyraźnym malowaniu kamuflażowym, podczas zamachu majowego w 1926.

Brak jest pewnych informacji odnośnie malowania samochodów pancernych Peugeot. Niestety, dostępna jest niewielka ilość ich fotografii, z których część jest publikowana tylko w kiepskiej jakości. Na większości zdjęć nie jest widoczny kamuflaż, a kolor wydaje się jednolity, co dało podstawę do przypuszczeń, że przez większość służby były całe w kolorze ciemnozielonym. Bliższa analiza niektórych zdjęć wskazuje jednak na zastosowanie kamuflażu o mało kontrastujących kolorach (zielonym i brązowym?) w postaci pionowych fal. Istnieją także zdjęcia przynajmniej jednego samochodu z 1926 roku w kilkukolorowym kamuflażu z nieregularnych plam o ostrych krawędziach i nieznanych kontrastujących kolorach (być może zielony, żółty, ciemnobrązowy, szary). Instrukcja z 1928 roku dla polskich pojazdów pancernych mówiła o czterokolorowym kamuflażu z nieregularnych plam w (mało kontrastowych) kolorach: ciemnozielonym, ciemnobrązowym, szaropiaskowym i niebieskoszarym[1]. Ich malowanie z końca lat 30. i 1939 roku nie jest znane - być może pod koniec lat trzydziestych pojazdy zostały przemalowane w nowy standardowy wzór kamuflażu polskich pojazdów pancernych (plamy szaropiaskowe i ciemnobrązowe na podłożu w kolorze brązowozielonym - opisany na stronach o innych pojazdach).

Znakiem przynależności państwowej w latach dwudziestych, do początku lat trzydziestych, była biało-czerwona tarcza, ze skośną linią podziału kolorów. Później samochody nie nosiły żadnych znaków przynależności państwowej.

Niektóre pojazdy miały nazwy własne, malowane na pionowym płaskowniku na masce. Taka praktyka istniała zwłaszcza w 3. Szwadronie Pancernym w Brześciu nad Bugiem w późnych latach dwudziestych.Samochody z karabinami maszynowymi nosiły tam imiona królów i książąt polskich i litewskich (1121 "Witold", "Kiejstut"), samochody z działkami miały analogiczne imiona żeńskie (1116 "Jadwiga", 1118 "Wanda").

Rysunki: Adam Jońca [3]

• Retromodels (72021) - Autocanon Peugeot de 37mm 1915 - francuski Peugeot AM z działkiem 37mm
• Retromodels (72023) - Automitrailleuse Peugeot 1915 - bardzo miły "na oko" zestaw francuskiego Peugeota z km-em.
• (Retromodels produkuje też ładne zestawy drugiego francuskiego samochodu pancernego, wspomnianego w tekście: 72024 - Automitrailleuse Renault 1915 i 72022 - Autocanon Renault de 37mm 1915)

[ Strona główna PIBWL ] [ Polska broń pancerna / samochody pancerne ] [ Oddziały pancerne ] [ Steel Panthers ] [ Linki ]